Vertegenwoordigers van OII Europe en ILGA-Europe op bezoek bij de Raad van Europa.

Bepalen chromo­somen je geslacht?

Het korte antwoord is nee. Maar het blijft voor veel mensen moeilijk te begrijpen. Hoe zat het ook al weer met die chromosomen? En hoe kunnen we geslacht beter definiëren in lesmateriaal van scholen en universiteiten? In dit artikel wordt niet alleen de complexiteit van geslachtsdifferentiatie uitgelegd, maar wordt ook ingegaan op de problematische definitie van ‘man’ en ‘vrouw’. De conclusie is dat de gehele maatschappij anders over sekse en gender moet gaan denken en dat organisaties die seksediversiteit belangrijk vinden moeten samenwerken met andere organisaties voor wie de definitie van man en vrouw relevant is.

Drie belangrijke voorwaarden?

Toen de ‘geslachtschromosomen’ ontdekt werden en duidelijk werd dat ‘alle’ vrouwen XX-chromosomen hebben en ‘alle’ mannen XY-chromosomen, werd al snel geconcludeerd dat het Y-chromosoom verantwoordelijk is voor de vermannelijking. Iets té snel, eigenlijk. Later werd ontdekt dat het SRY-gen een rol speelt. SRY staat voor Sex determining Region of Y. Dit is een heel klein stukje van het Y-chromosoom – pakweg 1/65.000ste van het complete Y-chromosoom. Dus toch het Y-chromosoom? Nee, want later werd ontdekt dat een heel stel andere genen ook een rol spelen. Sommige van die genen zijn onderdeel van het X-chromosoom, maar ook op de 22 andere chromosoomparen zijn genen te vinden die de ontwikkeling tot man of vrouw kunnen beïnvloeden.

Schematisch overzicht voor de omzetting van cholesterol naar andere hormonen.

Schematisch overzicht voor de omzetting van cholesterol naar andere hormonen.

1 De werking van een gen kan anders zijn dan verwacht als een aantal baseparen (de AT- en CG-combinaties waaruit een DNA-streng is opgebouwd) ontbreken, onverwacht andere informatie bevatten of juist dubbel aanwezig zijn.

2 Maar zelfs als al deze genen precies volgens het boekje zijn aangelegd, functioneren ze alleen als de juiste hormonen worden aangemaakt. De relatie tussen genen en hormonen is als die tussen sloten en sleutels: je hebt het juiste slot en de juiste sleutel nodig om een gen ‘aan het werk te zetten’.
Hoewel testosteron en oestrogeen door veel mensen nog steeds respectievelijk  ‘het mannelijke hormoon’ en ‘ het vrouwelijke hormoon’ worden genoemd, is de werkelijkheid ingewikkelder. Dat blijkt al uit het feit dat zowel mannen als vrouwen beide hormonen aanmaken, al is het in andere verhoudingen. Deze hormonen worden via een stel tussenstappen met behulp van eiwitten gemaakt uit cholesterol. Als één van de benodigde eiwitten ontbreekt, wordt het proces onderbroken: een hormoon wordt niet of minder aangemaakt en het van dat hormoon afhankelijke gen zal niet niet of minder werken.

Buste van Aristoteles. Marmer, Romeinse kopie naar een Grieks origineel van brons door Lysippos uit 330 voor onze jaartelling. De mantel van albast is een moderne toevoeging. Foto: Jastrow 2006.

Buste van Aristoteles. Marmer, Romeinse kopie naar een Grieks origineel van brons door Lysippos uit 330 voor onze jaartelling. De mantel van albast is een moderne toevoeging. Foto: Jastrow 2006.

3 Behalve genen die anders zijn samengesteld dan verwacht en hormonen die niet of onvoldoende worden aangemaakt, kan het ook nog gebeuren dat een chromosoom helemaal verdwijnt of dat er juist een extra chromosoom bijkomt. Voor intersekse/DSD zijn dat bijvoorbeeld het Syndroom van Turner waarbij een X- of een Y-chromosoom kort na de bevruchting letterlijk verdwijnt, en het Syndroom van Klinefelter waarbij iedere cel behalve een Y-chromosoom twee of meer X-chromosomen heeft.

Tijdlijn van belangrijke zaken

  • 2000
    2015
  • Kop voor het jaar 2015
  • De tekst voor dit jaar. De tekst voor dit jaar. De tekst voor dit jaar. De tekst voor dit jaar. De tekst voor dit jaar. De tekst voor dit jaar. De tekst voor dit jaar. De tekst voor dit jaar. De tekst voor dit jaar. De tekst voor dit jaar. De tekst voor dit jaar. De tekst voor dit jaar.
  • 2016
  • Kop voor het jaar 2016
  • De tekst voor dit jaar. De tekst voor dit jaar. De tekst voor dit jaar. De tekst voor dit jaar. De tekst voor dit jaar. De tekst voor dit jaar. De tekst voor dit jaar. De tekst voor dit jaar. De tekst voor dit jaar. De tekst voor dit jaar. De tekst voor dit jaar. De tekst voor dit jaar. De tekst voor dit jaar. De tekst voor dit jaar. De tekst voor dit jaar. De tekst voor dit jaar. De tekst voor dit jaar. De tekst voor dit jaar. 1test test testDe tekst voor dit jaar. De tekst voor dit jaar. De tekst voor dit jaar. De tekst voor dit jaar. De tekst voor dit jaar. De tekst voor dit jaar.De tekst voor dit jaar. De tekst voor dit jaar. De tekst voor dit jaar. De tekst voor dit jaar. De tekst voor dit jaar. De tekst voor dit jaar. De tekst voor dit jaar. De tekst voor dit jaar. De tekst voor dit jaar. De tekst voor dit jaar. De tekst voor dit jaar. De tekst voor dit jaar.
  • 2017
  • Kop voor het jaar 2017
  • De tekst voor dit jaar. De tekst voor dit jaar. De tekst voor dit jaar. De tekst voor dit jaar. De tekst voor dit jaar. De tekst voor dit jaar. De tekst voor dit jaar. De tekst voor dit jaar. De tekst voor dit jaar. De tekst voor dit jaar. De tekst voor dit jaar. De tekst voor dit jaar.
  • 2018
  • Kop voor het jaar 2018
  • De tekst voor dit jaar. De tekst voor dit jaar. De tekst voor dit jaar. De tekst voor dit jaar. De tekst voor dit jaar. De tekst voor dit jaar. De tekst voor dit jaar. De tekst voor dit jaar. De tekst voor dit jaar. De tekst voor dit jaar. De tekst voor dit jaar. De tekst voor dit jaar.
  • HEDEN

Wie zegt ‘XX = vrouw, XY = man’, gaat dus uit van drie voorwaarden:

  1. Een flink aantal genen moeten allemaal volgens het boekje worden aangelegd.
  2. Androgenen (‘mannelijke hormonen’) en oestrogenen (‘vrouwelijke hormonen’) moeten in de juiste hoeveelheid, de juiste verhouding en vaak ook nog op het juiste tijdstip aanwezig zijn.
  3. Er moeten precies twee geslachtschromosomen aanwezig zijn.

In een op de tweehonderd mensen is dat niet het geval. In de meeste gevallen merken ze daar zelf weinig van.

Paginaversiering: een gestileerde dubbele helix.

Intersekse of DSD

Als aan één van die voorwaarden niet wordt voldaan, noemen sociaal wetenschappers, juristen, en politici dat meestal intersekse terwijl gezondheidswerkers en medisch onderzoekers meestal spreken van DSD. De mensen die het betreft kunnen kenmerken van beide geslachten hebben, of er kan een kenmerk ontbreken dat als bepalend wordt gezien voor een geslacht.

Toch is het niet zo dat intersekse mensen ‘een beetje man en een beetje vrouw zijn’. De kennis over het eigen lichaam kan wel eens verwarrend zijn, maar de meeste intersekse mensen ervaren hun biologische geslacht als man óf vrouw.

Paginaversiering: een gestileerde dubbele helix.

Gender

Tot nu toe hadden we het over (biologisch)geslacht; ook bekend als sekse. Meestal komt je biologische geslacht goed overeen met hoe je je voelt.

Maar wat als dat niet het geval is, bijvoorbeeld als je als jongen bent opgevoed, maar je voelt je een meisje? Dan gaat het niet meer over sekse maar over gender. Met gender kun je aangeven of je je man of vrouw voelt. Er wordt daarbij een verschil gemaakt tussen genderidentiteit (hoe je je voelt) en genderexpressie (hoe je je aan anderen presenteert).

De Amerikaanse wetenschapper Milton Diamond legt het verschil tussen gender en sekse als volgt uit: “De term sekse is gerelateerd aan anatomische structuur en het begrip gender houdt verband met een opgelegde of aangenomen sociale en psychologische toestand. Het uitleggen van het verschil aan angstige ouders en verwarde artsen neemt een groot deel van mijn tijd in beslag.” (Diamond 2002)

Geslacht heeft dus te maken met je lichaam en gender is hoe je jezelf ziet en/of presenteert aan je omgeving. Hoewel de uitleg van van Milton Diamond duidelijk is, worden de woorden ‘man’ en ‘vrouw’ gebruikt voor zowel sekse als gender en dat zorgt in de praktijk voor verwarring. Het zou beter zijn om bij gender de woorden mannelijk en vrouwelijk te gebruiken.

Tussen wal en schip

Vaker dan bij andere mensen kan het gebeuren dat de genderidentiteit van een intersekse kind niet overeenkomt met het toegekende biologische geslacht. Recent onderzoek toont aan dat de geslachtsregistratie van vijf procent van de intersekse mensen is gewijzigd, meestal voor nog de puberteit (Falhammar 2018). Dat komt doordat het zelfs voor specialisten onmogelijk is om met 100% zekerheid de toekomstige genderidentiteit te voorspellen. Gezondheidswerkers verwarren het afwijzen van het toegekende dikwijls met genderdysforie, maar in werkelijkheid ligt het probleem bij de onjuiste geslachtstoekenning. Intersekseorganisaties willen dat ieder interseksekind het geslacht man of vrouw moet worden toegekend, en dat het zo eenvoudig mogelijk moet zijn om dat geslacht later te wijzigen naar man, vrouw, of niet-geregistreerd (Malta 2013).

Mensen met een intersekseconditie die het oorspronkelijk toegekende geslacht hebben verworpen, vallen soms tussen wal en schip: zowel bij transgendergroepen als bij intersekse/DSD-groepen kunnen ze niet terecht met hun dikwijls voor beide groepen afwijkende verhaal.

Paginaversiering: een gestileerde dubbele helix.

Seksualiteit

Ook bij seksualiteit (in de betekenis van houden van, of je aangetrokken voelen tot, mannen of vrouwen) is de definitie van ‘man’ en ‘vrouw’ erg belangrijk. Wie woorden als hetero, homo, lesbo en bi gebruikt, gaat er van uit dat bekend is wat de woorden ‘man’ en ‘vrouw’ betekenen. Deze mensen hebben belang bij een zo eenvoudige definitie. Als je een potentiële partner ontmoet, wil je immers niet uitgebreid gaan discussiëren wat jouw definitie van man en vrouw is. Maar die eenvoud is een hinderpaal voor wie een betere definitie wel belangrijk is. Bijvoorbeeld intersekse mensen die hun eigen lichaam willen begrijpen.

Maar het kan ook zijn dat de definitie van man en vrouw helemaal niet zo belangrijk is. Je kunt zelfs  zeggen dat wie de vele nuances van zowel sekse als gender accepteert, geen verschil meer kan maken tussen hetero, homo, lesbo en bi. Want wat betekent ‘mensen van hetzelfde geslacht’ nog als je accepteert dat sekse en gender van iedereen anders is?

Paginaversiering: een gestileerde dubbele helix.

Schoolboeken

Het is een veelgehoorde wens van seksediverse mensen dat de informatie in schoolboekjes wordt aangepast. Bij de eenvoudigste oplossing hoeft alleen het woordje meestal te worden toegevoegd: XX is meestal vrouw en XY is meestal man.

Maar daarmee wordt onrecht gedaan aan mensen met een chromosoomvariatie, bijvoorbeeld het Syndroom van Turner, het Triple X-syndroom, en het Syndroom van Klinefelter; zij worden daarmee impliciet nog steeds als niet-normaal gezien. Bovendien is de kans groot dat dan andere kenmerken als bepalend voor het geslacht worden gezien: een vrouw is iemand die een kind kan baren. Of een vrouw is iemand met borsten en een vagina.

Dat laatste zou geen recht doen aan veel seksediverse mensen, maar ook niet aan genderdiverse mensen. Ook vrouwen bij wie de baarmoeder of eierstokken zijn verwijderd, worden uitgesloten door een definitie van man en vrouw die gebaseerd is op voortplantingsorganen. Dat dit gevaar niet denkbeeldig is, blijkt uit onderzoek: vrouwen bij wie de baarmoeder en/of eierstokken waren verwijderd scheppen een sociale constructie  waarin zij hun vrouwelijkheid gaan afmeten aan de mate waarin zij na de operatie nog voldoen aan de norm dat een vrouw twee eierstokken heeft (Jean 2003).

Voor een goede oplossing zal de maatschappij anders moeten gaan denken over sekse en gender. Dat zal meer tijd en moeite kosten dan het enkel toevoegen van het woord ‘meestal’ aan schoolboekjes en wetenschappelijke publicaties. Maar een te eenvoudige voorstelling van zaken vervangen door een andere te eenvoudige voorstelling van zaken, is geen oplossing. Om wel tot een goede oplossing te komen, moeten organisaties die zich richten op seksediversiteit samenwerken met andere organisaties voor wie de definitie van man en vrouw relevant is, bijvoorbeeld (maar niet beperkt tot) Transgender Netwerk Nederland en COC Nederland.

Paginaversiering: een gestileerde dubbele helix.
Vertegenwoordigers van OII Europe en ILGA-Europe op bezoek bij de Raad van Europa.
Paginaversiering: een gestileerde dubbele helix.

Referenties